ย่านเปลี่ยน ร้านไม่เปลี่ยน บทบันทึกของชำบรรทัดทอง

จากตลาดสามย่านสู่ศูนย์กลางธุรกิจสมัยใหม่

ย้อนกลับไปเมื่อ พ.ศ. 2550 ทุกคนต่างตื่นเต้นและจับตามองว่าพื้นที่ตลาดสามย่านจะเปลี่ยนแปลงไปอย่างไร หลังจากที่มีการเปิดแผนพัฒนาที่ดินให้เป็นศูนย์กลางธุรกิจการค้า เชิญชวนให้เอกชนเข้ามาพัฒนาอสังหาริมทรัพย์ที่เพิ่มมูลค่าหลักหลายพันล้านบาท เวลาผ่านไปเกือบ 2 ทศวรรษ สามย่านเปลี่ยนโฉมหน้าไปอย่างรวดเร็วจนแทบไม่เหลือเค้าเดิม 

จากตลาดสามย่านเดิมที่มีตึกแถวรายล้อม กลายเป็นศูนย์การค้า จามจุรีสแควร์ และสามย่านมิตรทาวน์ จากตลาดสวนหลวง เซียงกงปทุมวัน (บ้างก็เรียกว่า เซียงกงสวนหลวง) กลายเป็นสวนสาธารณะ และถนนบรรทัดทองก็กลายเป็นจุดหมายปลายทางของผู้คนจากทั่วโลก 

วิถีชุมชนที่ยังหลงเหลือ: ร้านของชำในซอกซอย

แต่ห่างออกไปไม่ไกลจากความวุ่นวายริมถนน ลึกเข้าไปในซอกซอยซอยจุฬาลงกรณ์ 1 และ ซอยจุฬาลงกรณ์ 3 ข้างอุทยาน 100 ปี จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เราจะยังคงได้เห็นวิถีชีวิตชุมชนที่ยังหลงเหลืออยู่ในรูปแบบร้านขายของชำ จำนวนถึง 11 ร้านในละแวกใกล้เคียงกัน แต่ละร้านอยู่ไม่ไกลกันมากนัก บางร้านตั้งอยู่ติดกัน แต่มีรูปแบบของที่วางขายไม่เหมือนกันเสียทีเดียว บางร้านขายเฉพาะเครื่องดื่ม บางร้านชูความโดดเด่นด้วยการขายทุกสิ่งทุกอย่างเท่าที่ลูกค้าจะนึกออก 

รากเหง้าทางชาติพันธุ์และโครงสร้างเชิงกายภาพ

ในอดีตย่านนี้เป็นย่านชาวจีน ซึ่งส่วนหนึ่งย้ายมาจากย่านทรงวาด-ตลาดน้อย เขตสัมพันธวงค์ เช่าตึกแถวในที่ดินของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เป็นตึกแถวไม่เกิน 6 ชั้น ชั้นบนใช้พักอาศัย ชั้นล่างทำมาค้าขาย จิตติศักดิ์ ธรรมาภรณ์พิลาศ รองอธิการบดี ด้านการจัดการทรัพย์สินและกายภาพ และผู้อำนวยการสำนักงานจัดการทรัพย์สิน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ให้สัมภาษณ์ไว้กับประชาชาติธุรกิจ เมื่อปี พ.ศ.2567 สอดคล้องกับที่สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย นิยาม ธุรกิจค้าปลีกแบบดั้งเดิม (Traditional Trade) ว่ามักมีลักษณะเป็นร้านค้าห้องแถว ไม่มีการตกแต่งเป็นพิเศษ การจัดวางสินค้าในร้านขึ้นอยู่กับความสะดวกของเจ้าของร้าน ส่วนใหญ่มักเป็นธุรกิจในครอบครัว ไม่มีแบบแผนการบริหารจัดการที่ชัดเจน 

ร้านของชำกับจุดแข็งที่ร้านสะดวกซื้อให้ไม่ได้

จากการทบทวนวรรณกรรมงานวิจัยจำนวนมากที่ศึกษาเกี่ยวกับปัจจัยที่ทำให้ผู้บริโภคเลือกซื้อสินค้าจากร้านขายของชำ พบว่า ผู้บริโภคต่อรองราคาได้ และลดราคาสินค้าให้เป็นกรณีพิเศษ ทําเลที่ตั้งของร้านอยู่ใกล้ที่พักอาศัย หรือสถานที่ทำงาน รวมถึงความสัมพันธ์อันดีระหว่างผู้ขายกับผู้บริโภค ความคุ้นเคยเป็นกันเอง ซึ่งเป็นสิ่งที่ร้านสะดวกซื้อรูปแบบใหม่ไม่สามารถมอบให้ได้ 

ค่าเช่าคือแรงกดดันหลักของผู้ค้ารายย่อย

จากการสัมภาษณ์ร้านชำแห่งหนึ่งในซอยจุฬาลงกรณ์ 3 จากเดิมที่เคยเปิดขายอยู่ที่ริมถนนบรรทัดทอง ปัจจัยที่ทำให้ร้านเหล่านี้ต้องดิ้นรนอย่างเต็มที่มาจากค่าเช่าเป็นหลัก ทางร้านเล่าว่าต้องทำสัญญาเช่าเป็นราย 3 ปี รายปี หรือ 6 เดือน รูปแบบการเช่าเพื่อพาณิชยกรรมจะต้องแยกออกเป็นการเช่าอาคารและเช่าพื้นที่ทางเท้าหน้าอาคาร 

ลูกค้าประจำที่หลากหลาย: พนักงานก่อสร้างถึงคนส่งของ

ลูกค้าหลักของร้านขายของชำเหล่านี้ มักเป็นคนงานก่อสร้างที่มาทำงานในย่านนี้และพนักงานร้านอาหารที่เข้ามาอยู่อาศัยในห้องเช่าสำหรับผู้มีรายได้น้อย รวมไปถึงคนขับรถส่งของที่มาส่งสินค้าในละแวกนี้ 

คุณค่าเชิงวัฒนธรรมที่ไม่อาจประเมินมูลค่า

พรรษิษฐ์ ต่อสุวรรณ ผู้ติดตามและวิพากษ์วิจารณ์ความเปลี่ยนแปลงของย่านสยามสแควร์ และสามย่านมาโดยตลอด แสดงความเห็นผ่านไทยรัฐพลัส ในบทความ 50 ปีของการเปลี่ยนแปลงพื้นที่จุฬาฯ การพัฒนาไปข้างหน้าที่ต้องทิ้งใครบางคนไว้ข้างหลัง? ว่า หากมองในแง่เจ้าของที่ดิน มูลค่าของอสังหาริมทรัพย์เพิ่มขึ้น ค่าเช่าก็ต้องขึ้นตามไปด้วยเป็นธรรมดา แต่ร้านอาหาร ผู้ประกอบการที่อยู่ในย่านนี้มายาวนานก็มีคุณค่าในตัวเอง มีคุณค่าในเชิงวัฒนธรรมที่ประเมินมูลค่าไม่ได้ 

ร้านเก่าแก่และความผูกพันที่ยังไม่เลือนหาย

นอกจากร้านขายของชำแล้ว ยังมีร้านเก่าแก่หลายประเภทที่อยู่ในย่านนี้ มานานกว่า 10 ปี อย่างร้านรับซ่อมรถ ร้านอะไหล่รถยนต์ ร้านขายไม้สำหรับงานช่าง ซึ่งร้านเหล่านี้ยังคงมีความหมายทางจิตใจกับกลุ่มลูกค้าประจำที่ยังคงอยู่อาศัยภายในย่าน และคนที่ย้ายออกไปแล้วกลับมาหาด้วยความผูกพัน ทว่าร้านเหล่านี้ อาจไม่ตอบโจทย์ของรูปแบบการพัฒนาพื้นที่ของสำนักงานจัดการทรัพย์สิน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยอีกต่อไป 

เสียงสะท้อนจากคนรุ่นใหม่และการต่อสู้เรื่องความทรงจำ

แม้ที่ผ่านมาจะมีศิษย์เก่าของจุฬาลงการณ์มหาวิทยาลัย นักศึกษาปัจจุบัน และกลุ่มคนรุ่นใหม่ที่ช่วยกันส่งเสียงถึงความสำคัญของรากเหง้าทางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ชุมชนที่เคยเป็นมาผ่านการต่อสู้เรื่องศาลเจ้าแม่ทับทิม และมีการวิพากษ์วิจารณ์ถึงแนวทางการพัฒนาย่านอย่างต่อเนื่อง 

อนาคตของร้านชำ 11 แห่ง: บนทางแยกระหว่างวัฒนธรรมกับการพัฒนา

แต่อนาคตของร้านขายของชำทั้ง 11 แห่งนี้จะเป็นอย่างไร ก็ยากจะที่ตอบได้อย่างชัดเจน เพราะปัจจัยด้านความสำเร็จของการเป็นย่านสตรีตฟู้ดของถนนบรรทัดทอง แต่ยังมีปัจจัยเกี่ยวกับผังเมืองที่เปลี่ยนแปลงไปอีกด้วย 

ผังเมืองใหม่: จุดเปลี่ยนของบรรทัดทอง

สำนักการวางผังและพัฒนาเมือง กรุงเทพมหานคร กำลังดำเนินการวางและจัดทำผังเมืองรวมกรุงเทพมหานคร (ฉบับปรับปรุงครั้งที่ 4) ซึ่งคาดว่าจะมีการบังคับใช้ในปี พ.ศ.2568 ย่านบรรทัดทอง จะมีการปรับเปลี่ยนการใช้ประโยชน์ที่ดิน จากเดิมที่เป็นประเภทพาณิชยกรรม (พ.3) รองรับกิจกรรมทางธุรกิจการค้าบริการและนันทนาการแก่ประชาชนทั่วไป เปลี่ยนเป็นที่ดินประเภทพาณิชยกรรม (พ.6) เพื่อส่งเสริมการประกอบกิจกรรมด้านนวัตกรรมและเศรษฐกิจสร้างสรรค์ ซึ่งคาดว่าน่าจะนำมาซึ่งความเปลี่ยนแปลงอีกมากมายภายในเวลาไม่กี่ปีข้างหน้า 

#ร้านขายของชำ #บรรทัดทอง #การพัฒนาเมือง #พื้นที่เชิงวัฒนธรรม #เศรษฐกิจสร้างสรรค์ #ค้าปลีกรูปแบบดั้งเดิม #GroceryStores #BanthatThong #UrbanDevelopment #CulturalSpaces #CreativeEconomy #TraditionalRetail

อ้างอิง

• 108engine.com. (n.d.). Suanluang Market Tour. Retrieved from https://www.108engine.com/tourshop/tour_bkk_suanluang/
• LAD. (2023). ส่องผังเมืองกรุงเทพฯ (ฉบับปรับปรุงครั้งที่ 4). Retrieved from https://www.lad.co.th/post/ส่องผังเมืองกรุงเทพฯ...
• Mahidol University Archive. (2023). ปัจจัยที่มีผลต่อการตัดสินใจซื้อสินค้าในร้านค้าของชำ. Retrieved from https://archive.cm.mahidol.ac.th/bitstream/123456789/5424/1/TP%20MS.043%202566.pdf
• Manager Online. (n.d.). Real estate trends in Bangkok. Retrieved from https://mgronline.com/stockmarket/detail/9500000122799
• Plan4Bangkok. (n.d.). Bangkok Comprehensive Plan. Retrieved from https://plan4bangkok.com
• PMCU. (n.d.). PMCU Business Units. Retrieved from https://www.pmcuproperty.com/business_units.php?id=24
• Prachachat. (2024). บทสัมภาษณ์จิตติศักดิ์ ธรรมาภรณ์พิลาศ. Retrieved from https://www.prachachat.net/d-life/news-1478408
• Thai Property Mentor. (2023). New urban zoning in Bangkok. Retrieved from https://thaipropertymentor.com/archives/24174
• Thairath Plus. (2023). 50 ปีของการเปลี่ยนแปลงพื้นที่จุฬาฯ. Retrieved from https://plus.thairath.co.th/topic/politics&society/104274