“ยามตะวันแลง น้ำวังแม่เอย เป็นสีจมออน”

20 สิงหาคม 2025

440 อ่านข่าวนี้

“ยามตะวันแลง น้ำวังแม่เอย เป็นสีจมออน” ท่อนแรกจากบทเพลง “ล่องแม่วัง” ของจรัล มโนเพ็ชร ชวนให้นึกถึงภาพของแม่น้ำวังในยามเย็น แสงอาทิตย์สะท้อนผิวน้ำเป็นสีทองอมชมพู แม่น้ำสายนี้ไม่ได้เป็นเพียงแค่ลำน้ำ แต่คือสายใยของชีวิตผู้คนในลำปาง จากป่าสู่เมือง ไหลผ่านหุบเขาสู่ที่ราบ เป็นทั้งแหล่งทรัพยากร แนวปราการธรรมชาติ และความทรงจำร่วมของคนลำปาง

แม่น้ำวังเป็น 1 ใน 4 แควหลักของแม่น้ำเจ้าพระยา ปิง วัง ยม น่าน ของแม่น้ำเจ้าพระยา มากกว่าร้อยละ 90 ของพื้นที่ลุ่มน้ำวังอยู่ในเขตจังหวัดลำปาง และอีกบางส่วนอยู่ในจังหวัดตาก รวมความยาวกว่า 400 กิโลเมตร ตลอดช่วงเวลาหลายสิบปีที่ผ่านมา พื้นที่ลุ่มน้ำนี้จึงมีบทบาทสำคัญต่อการตั้งถิ่นฐาน การเพาะปลูก ขยายตัวของเมือง และการดำรงชีพของผู้คน แต่เมื่อเมืองเติบโตขึ้น ความต้องการใช้น้ำเพิ่มขึ้นตามมา จนส่งผลกระทบต่อทั้งปริมาณและคุณภาพของแม่น้ำวัง ภาพที่เห็นปัจจุบันจึงเป็นภาพแม่น้ำสีขุ่น สกปรก และเน่าเสีย ต่างจากแม่น้ำที่เคยใสสะอาดจนเห็นทราย เป็นแหล่งอุปโภคบริโภคของผู้คนริมฝั่งมายาวนาน

ความทรงจำริมน้ำ: แม่น้ำวังในวันวาน

ตาลภ-วัลลภ ท้าวบุญเรือง วัย 82 ปี ผู้อาศัยอยู่ในชุมชนเจริญประเทศ ริมแม่น้ำวังฝั่งโรงพยาบาลแวนแซนต์วูร์ดตั้งแต่ปี 2506 เล่าจากทรงจำที่ยังคงชัดเจนว่าแม่น้ำวังคือสายเลือดที่หล่อเลี้ยงเมืองลำปาง เมื่อก่อนเคยใสสะอาด จนมองไปเห็นทรายและสัตว์น้ำ ชาวบ้านริมฝั่งใช้ประโยชน์จากน้ำแม่วังสารพัดอย่าง ทั้งอาบน้ำ ดื่มกิน ซักผ้า เด็ก ๆ ว่ายน้ำเล่นเต็มตลิ่ง สามารถจับสัตว์น้ำมาบริโภคได้ มีทั้งปลา กุ้ง หอย ผักริ่มตลิ่งที่ปลูกไว้กินเองได้ เต็มไปด้วยวิถีชีวิตชุมชน

“เมื่อก่อนบ้านใครไม่มีบ่อน้ำ เราก็ขุดบ่อทรายริมแม่น้ำวังไว้ใช้ดื่ม ใช้อาบ แต่ทุกวันนี้น้ำวังสกปรกจากน้ำเสียที่ลงมาจากท่อ จะกินไม่ได้ อาบไม่ได้ ลงเล่นก็ไม่ได้แล้ว ตอนลอยกระทง น้ำเยอะเต็มฝั่ง คนล่องเรือ สนุกสนาน เดี๋ยวนี้ไม่ใช่ลอยกระทงแล้ว เป็นแช่กระทงบนน้ำเฉย ๆ”

ในช่วงสงกรานต์ ชาวบ้านเคยขนทรายที่ไหลมากับแม่น้ำเพื่อนำไปก่อเจดีย์ทรายที่วัด ตาลภเล่าให้ฟังว่าแถวบ้านจะเห็นผู้คนแต่งตัวสวยงาม เดินขนทราย รดน้ำดำหัว และเล่นน้ำริมฝั่งไปพร้อมกัน เป็นช่วงเวลาที่เปี่ยมไปด้วยชีวิตชีวา แต่ปัจจุบัน บรรยากาศเหล่านั้นแทบไม่หลงเหลือแล้ว แม่น้ำไม่สะอาดเหมือนเดิม เต็มไปด้วยตะกอนและของเสีย วัดหลายแห่งต้องหาทรายจากที่อื่นมาถมให้ชาวบ้านก่อเจดีย์ เพราะไม่สามารถขนจากแม่น้ำได้เหมือนเมื่อก่อน

“ปัญหาทุกวันนี้คือน้ำเสีย น้ำไม่ใส น้ำสกปรกจากทุกหย่อมหญ้าในเมืองไหลลงมารวมที่แม่น้ำวัง น้ำยังขุ่น อาบไม่ได้ เล่นไม่ได้ ลงไปแล้วคัน เป็นผื่น แม้แต่ปลาซิวตัวเล็ก ๆ ที่เคยว่ายให้เห็นก็ไม่มีให้จับแล้ว หายไปหมด ทุกวันนี้ให้เดินข้ามยังไม่เดินเลย ไม่ต้องพูดถึงลงเล่น”

“เสียงม่วนบ่าวน้อยสาวน้อย เหล่าล้วนลงเล่นอาบ วกว่ายว่อง วันปี๋ใหม่สงกรานต์ ขนทรายปอยแห่ สลุงตุงชัย ยี่เป็งต๋ามโคมสาย น้ำวังฮายฮ่าม ปอยลามกระทง” เป็นอีกหนึ่งท่อนจากบทเพลงล่องแม่วังที่อธิบายภาพวิถีชีวิตของผู้คนลุ่มน้ำวังในอดีตได้อย่างถูกต้องและชัดเจน ทั้งการอาบน้ำ เล่นน้ำ และความผูกพันกับเทศกาลสำคัญอย่างสงกรานต์และยี่เป็ง แสดงให้เห็นว่าแม่น้ำวังไม่เพียงแค่หล่อเลี้ยงเมืองลำปางในทางกายภาพ แต่ยังหล่อเลี้ยงวัฒนธรรม และความสัมพันธ์ของผู้คนอีกด้วย

แม่น้ำวังคือบ้าน: ความผูกพันของคนรุ่นใหม่

ความผูกพันนี้ไม่ได้มีเฉพาะคนรุ่นเก่า คนรุ่นใหม่ก็เติบโตมากับแม่น้ำวังเช่นกัน ก้าว-สรวิชญ์ หงษ์พาเวียน อายุ 31 ปี ชาวชุมชนท่ามะโอ เล่าว่าแม่น้ำวังคือส่วนหนึ่งของบ้าน “สำหรับเราตั้งแต่เด็กจนโต เราเห็นแม่น้ำวังเป็นเหมือนบ้าน ตื่นมาก็เห็นวิวน้ำวังก่อน พอเห็นแล้วรู้สึกว่าเราถึงบ้านแล้ว”

ก้าวมองว่า แม่น้ำวังในลำปางแต่ก่อนไม่ได้ทำหน้าที่เป็นเส้นทางคมนาคมหลักเหมือนแม่น้ำเจ้าพระยา แต่เป็นเส้นแบ่งเขตเมืองที่ฝั่งหนึ่งเป็นย่านการค้า ในช่วงที่ลำปางรุ่งเรืองจากกิจการค้าไม้สัก มีบริษัทไม้จากอังกฤษเข้ามาทำการค้าริมแม่น้ำ ส่วนในย่านตลาดจีนหรือกาดกองต้าก็เป็นแหล่งค้าขายที่สำคัญ อีกฝั่งเป็นเมืองเก่าหรือเขตชุมชนดั้งเดิมซึ่งเคยเป็นศูนย์กลางการปกครองลำปางในอดีต ผู้คนทั้งสองฝั่งต่างใช้แม่น้ำร่วมกันในวิถีชีวิตประจำวัน

“เราจำภาพได้ว่าตอนเด็กจะมีขบวนสลุงหลวงเดินผ่านแม่น้ำวัง เมื่อก่อนแม่น้ำวังสะอาด ใส ทุกปิดเทอมเด็ก ๆ จะลงไปเล่นขุดทรายละเอียด มองเห็นปลาเข็มตัวเล็ก ๆ ได้ชัดเจน ริมฝั่งก็เป็นที่ฝึกปั่นจักรยาน ขี่รถมอเตอร์ไซด์ เมื่อก่อนบ้านเราไม่ได้ปลูกไว้สูง ทุกปิดเทอมตาจะให้หลาน ๆ ไปช่วยกันขนทรายมาถมบ้านมาก่อสร้าง เรามีประสบการณ์ร่วมกับแม่น้ำเยอะ”

วันนี้ก้าวบอกว่าไม่กล้าให้ลูกลงเล่นน้ำเหมือนในอดีตของตัวเอง “ปัจจุบันคนในเมืองใช้ประโยชน์จากน้ำได้น้อยมาก เอาไว้แค่ทิ้งน้ำเสีย สำหรับเราอยากให้มีพื้นที่ให้คนกลับมาใช้ประโยชน์จากแม่น้ำวังบ้าง จะปิคนิค พักผ่อน หรือทำกิจกรรมริมฝั่งน้ำ ไม่ต้องย้อนกลับไปขนทรายเหมือนเมื่อก่อนก็ได้ แต่ให้เราใช้ประโยชน์จากแม่น้ำได้มากกว่าแค่มีน้ำใสเห็นปลา มันควรเป็นพื้นที่ของเมือง”

สายน้ำคือชีวิต

ทุกวันนี้เราคงจินตนาการไม่ออกแล้วว่าแม่น้ำวังที่เคยซักผ้าได้ ตกปลาได้ หรือลงเล่นน้ำได้ เป็นยังไง มันเหลือเพียงแค่ภาพในอดีต แม่วังกลายเป็นเพียงทางผ่านของน้ำที่หลายคนแค่หวังว่าอย่าให้ท่วมบ้าน หรือส่งกลิ่นเหม็นจนอยู่ไม่ได้ก็พอ แต่ในเมืองใหญ่ทั่วโลก แม่น้ำยังคงเป็นเส้นเลือดของเมือง เป็นพื้นที่มีชีวิต ไม่ใช่เพียงท่อระบายน้ำ

คลองชองกเยชอน (Cheonggyecheon) ในกรุงโซล อาจเป็นตัวอย่างที่เราเรียนรู้ได้ อดีตคลองนี้เคยเป็นคลองระบายน้ำเน่าเสียคล้ายกับคลองแสนแสบในกรุงเทพฯ แต่ภายหลังถูกบูรณะใหม่กลายเป็นพื้นที่สาธารณะ ปัจจุบันกลายเป็นแลนด์มาร์กที่สำคัญของกรุงโซล เป็นทั้งแหล่งพักผ่อนและจัดกิจกรรมของคนเมือง

จากอีกหลายสถานการณ์ใกล้เคียงกันที่เกิดขึ้นในประเทศไทยเอง เราเริ่มเข้าใจว่าการจัดการแม่น้ำไม่ใช่เรื่องง่าย เพราะมีรายละเอียดมาก ทั้งเรื่องเทคนิค ระบบระบายน้ำ การจัดการน้ำฝน น้ำเสีย ระบบกฎหมาย และหน่วยงานที่เกี่ยวข้องหลากหลาย ที่สำคัญคือต้องอาศัยความร่วมมือจากคนในเมืองด้วย บางทีเราไม่จำเป็นต้องพลิกเมืองใหม่ทั้งหมดทีเดียว แต่อาจเริ่มจากการค่อย ๆ เปลี่ยน เปลี่ยนให้แม่น้ำกลับมาเป็นพื้นที่ที่ผู้คนมีความผูกพันกับมันได้อีกครั้ง

แม่น้ำวังไม่ใช่แค่น้ำ แต่คือความทรงจำ วิถีชีวิต และโอกาสของการสร้างเมืองที่เป็นมิตรกับผู้คน หากเรายังอยากให้คนรุ่นต่อ ๆ ไปยังคงมีสายใยกับแม่น้ำวัง ยังคงตอบคำถามเดียวกันกับ “ตาลภ” หรือ “ก้าว” ได้ว่า เมื่อคิดถึงแม่น้ำวังแล้วคิดถึงอะไร และคำตอบนั้นยังคงหล่อเลี้ยงหัวใจ ไม่ใช่แค่ภาพของน้ำเน่า น้ำขุ่น แม่น้ำวังก็ต้องได้รับการดูแลอย่างมีวิสัยทัศน์ และมีส่วนร่วมจากทุกคน

สายใยสายน้ำเกื้อแก่น เลี้ยงคนเมืองตึงสองฝั่ง

โอแม่วัง แม่อยู่ยืนยัง คู่ฟ้าดินเนอ