วงเวียนใหญ่: มรดกและความเปลี่ยนแปลงของอาชีพช่างทอง

ทองคำกับเศรษฐกิจชุมชน

ย่านแรกที่ทุกคนนึกถึงเมื่อพูดคำว่า “ทอง” ก็คงหนีไม่พ้นเยาวราช ซึ่งอัดแน่นด้วยร้านขายทองคำเรียงรายตลอดแนวถนน เพราะประวัติศาสตร์การค้าทองคำในประเทศไทยเริ่มต้นที่นี่ ลึกเข้าไปในซอยวานิช 1 ตั้งแต่ในยุคสมัยที่ยังไม่มีถนนเยาวราช ชายชาวจีนชื่อว่า ตั้งโต๊ะกัง เปิดร้านรับทำทองให้เป็นเครื่องประดับตามแบบที่ลูกค้าต้องการ จากนั้นจึงค่อยๆ เพิ่มการผลิตทองรูปพรรณวางขายในตู้สีแดง เป็นต้นแบบการค้าขายทองที่ยังคงสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน

ย่านช่างทองที่ถูกลืม

อย่างไรก็ตาม ในเชิงเศรษฐกิจชุมชน กรุงเทพฯ ยังมีอีกหลายย่านที่เกี่ยวข้องกับการทำทอง ไม่ว่าจะเป็นชุมชนมัสยิดจักรพงษ์ ซึ่งเคยเป็นย่านช่างทองมุสลิมที่เน้นงานเครื่องประดับที่ละเอียดประณีต ชุมชนบ้านช่างทองย่านถนนตีทอง ซึ่งเคยเป็นแหล่งผลิตทองคำเปลวในอดีต และยังมีย่านช่างทองในย่านวงเวียนใหญ่ที่แอบซ่อนตัวอยู่ 

จุดเริ่มต้นจากร้านทองโง้ว ย่ง ฮง สู่เครือข่ายทองคำรายใหญ่ของไทย

หนึ่งในตำนานร้านทองย่านวงเวียนใหญ่ที่ไม่พูดถึงไม่ได้ ก็คือ ห้างทองแม่ทองสุก ซึ่งปักหลักอยู่ในย่านนี้มายาวนานกว่า 60 ปี โดยปัจจุบันเป็นหนึ่งในผู้ค้าทองคำรายใหญ่ที่สุดของประเทศ ตั้งแต่ขายปลีก ขายส่ง ผลิตทองคำ สกัดทองคำ ไปจนถึงนำเข้าและส่งออกทองคำ จากคำบอกเล่าของ คุณกฤชรัตน์ หิรัณยศิริ กรรมการผู้จัดการ บริษัท เอ็มทีเอส โกลด์แม่ทองสุก จำกัด ซึ่งเป็นลูกชายของคุณอำไพวรรณ หิรัณยศิริ ผู้บุกเบิกร้านทองโง้ว ย่ง ฮง กับ ยูฮอง ที่ตลาดพลู ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2495 จนกระทั่งย้ายมาที่วงเวียนใหญ่ จดทะเบียนอย่างเป็นทางการในชื่อ ห้างทองแม่ทองสุก เมื่อ พ.ศ. 2507

รูปแบบการค้าทองในย่านวงเวียนใหญ่

ร้านทองในย่านวงเวียนใหญ่มีรูปแบบการดำเนินธุรกิจแตกต่างจากห้างทองในเยาวราช โดยที่เยาวราชมักเป็นร้านขนาดใหญ่ที่ผลิตทองคำแท่งและทองรูปพรรณที่ประทับตรายี่ห้อของตนเองเพื่อรับประกันการแลกเปลี่ยนซื้อขาย 

ในขณะที่ร้านขนาดกลางหรือขนาดเล็กในย่านวงเวียนใหญ่จะเน้นไปที่การรับซื้อเศษทอง เศษเงิน เศษนาก เพชรร่วง เพชรซีก และเครื่องประดับเก่า เพื่อเข้าสู่กระบวนการรีไซเคิล โดยนำทองไปหลอมแล้วใช้เครื่องตรวจเปอร์เซ็นต์ทองคำและโลหะอื่นๆ คำนวณราคาซื้อขายจากเปอร์เซ็นต์ของทองคำบริสุทธิ์ที่ได้ 

การดำเนินธุรกิจลักษณะนี้ไม่เพียงแต่ช่วยให้เศรษฐกิจในชุมชนหมุนเวียน แต่ยังเป็นส่วนสำคัญของระบบเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) ที่ลดการสูญเสียทรัพยากรทองคำอีกด้วย

ช่างทอง ช่างเงิน และช่างนาก: อดีตที่ยังคงมีชีวิต

ปัจจุบันยังคงมีผู้คนจำนวนไม่น้อยประกอบอาชีพช่างทำทองอยู่ในละแวกย่านวงเวียนใหญ่และพื้นที่ใกล้เคียง ตลอดแนวถนนประชาธิปกไปจนถึงแยกบ้านแขก มีร้านรับซื้อขายทอง เงิน นาก ซึ่งเป็นผู้ประกอบการรายเล็ก ๆ จำนวนมาก เมื่อเดินเข้าไปในตรอกซอกซอยใกล้กับสถานีรถไฟวงเวียนใหญ่ จะพบร้านทำทองขนาดเล็กตามห้องแถวอีกจำนวนมาก ซึ่งส่วนใหญ่ดำเนินธุรกิจแบบครอบครัวและส่งเสริมการจ้างงานในชุมชน 

เมื่อลองเดินข้ามไปยังตรอกซอกซอยใกล้กับสถานีรถไฟวงเวียนใหญ่ จะได้พบกับร้านทำทองขนาดเล็กตามห้องแถวอีกจำนวนมากด้วยเช่นกัน โดยจะเน้นรับซื้อเศษทองเป็นหลัก บางร้านนอกจากป้ายสีแดงโดดเด่นแล้วก็จะมีตาชั่งโบราณแบบใช้ลูกตุ้มชั่งน้ำหนักทองวางอยู่หน้าร้านเป็นสัญลักษณ์ 

ร่องรอยที่ยังคงหลงเหลืออยู่ของความเฟื่องฟูของช่างทอง ช่างเงิน ช่างนากในอดีต คือชื่อ ซอยช่างนาค-สะพานยาว ซึ่งอยู่ไม่ไกลจากย่านวงเวียนใหญ่นัก เพจ เมืองเก่ามาเล่าใหม่ : คลองสาน ให้ข้อมูลว่า บ้านไม้เก่าหลายหลังในซอยแห่งนี้มีต้นตระกูลประกอบอาชีพเป็นช่างตีนาก สอดคล้องกับคำบอกเล่าของสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ซึ่งระบุว่า พระชนกชู มีอาชีพเป็นช่างทอง อยู่ใกล้ ๆ วัดอนงคาราม

การรับซื้อเศษทองและการแปรรูป: ตลาดรองที่ขับเคลื่อนเศรษฐกิจชุมชน

นอกจากนั้น ความต้องการทองคำในตลาดที่เพิ่มขึ้นยังส่งผลให้เกิดเครือข่ายธุรกิจรองรับ ตั้งแต่การผลิตทองคำเปลว การชุบทอง ไปจนถึงการแกะลายทอง ซึ่งช่วยสร้างรายได้ให้กับแรงงานฝีมือและกระตุ้นเศรษฐกิจของพื้นที่

ในเชิงมูลค่าทางเศรษฐกิจ อุตสาหกรรมทองคำในประเทศไทยมีมูลค่าหลายแสนล้านบาทต่อปี โดยทองคำถือเป็นสินทรัพย์ที่มีความมั่นคงสูงและเป็นที่นิยมของนักลงทุน 

นอกจากนี้ ธุรกิจทองยังมีบทบาทสำคัญในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจของประเทศผ่านการส่งออก โดยประเทศไทยเป็นหนึ่งในผู้ผลิตทองคำรูปพรรณและเครื่องประดับทองรายสำคัญของโลก ตลาดหลักที่มีการส่งออก ได้แก่ จีน อินเดีย และกลุ่มประเทศตะวันออกกลาง ซึ่งมีความต้องการเครื่องประดับทองสูง

การอนุรักษ์และต่อยอดภูมิปัญญาช่างทองเพื่อเศรษฐกิจชุมชนที่ยั่งยืน

แม้ว่าเทคโนโลยีและเครื่องจักรจะเข้ามามีบทบาทในการผลิตทองมากขึ้น แต่ช่างทองฝีมือดั้งเดิมยังคงเป็นที่ต้องการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในตลาดเครื่องประดับทองแบบแฮนด์เมดที่ต้องการความละเอียดประณีต การคงอยู่ของช่างทองรุ่นใหม่ที่สืบทอดองค์ความรู้จากรุ่นสู่รุ่นจึงเป็นสิ่งสำคัญต่อการอนุรักษ์ภูมิปัญญาช่างทองไทยให้คงอยู่และสามารถแข่งขันในตลาดโลกได้ การสนับสนุนจากภาครัฐและองค์กรเอกชนเพื่อเพิ่มขีดความสามารถของอุตสาหกรรมทองคำไทย เช่น การฝึกอบรมช่างทอง การสนับสนุนสินเชื่อธุรกิจรายย่อย และการพัฒนาเทคโนโลยีการผลิต จะเป็นปัจจัยสำคัญที่ช่วยให้เศรษฐกิจทองคำของไทยเติบโตอย่างยั่งยืนในอนาคต