“ต้มยำกุ้ง - ชุดเคบายา”: มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ 2 รายการล่าสุดของไทย

องค์การยูเนสโกประกาศให้ “ต้มยำกุ้ง” และ “ชุดเคบายา” ของไทยเป็น “มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ”

            มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้หรือที่ในภาษาอังกฤษเรียกว่า Intangible Cultural Heritage (ICH) และในภาษาไทยมีชื่อเรียกอย่างหลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ มรดกวัฒนธรรมนามธรรม มรดกวัฒนธรรมทางจิตใจ มรดกวัฒนธรรมที่ไม่เป็นวัตถุ (กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, 2558) มรดกวัฒนธรรมที่ไม่ใช่กายภาพ มรดกวัฒนธรรมอกายภาพ และมรดกวัฒนธรรมไร้รูปลักษณ์ (ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, 2560) ซึ่งในภายหลังคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติได้บัญญัติศัพท์ใหม่เพื่อใช้เรียกมรดกวัฒนธรรมประเภทนี้ว่า “มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม” (กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, 2558) แต่ยังคงมีการใช้อย่างสับสนกับคำว่ามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ รวมถึงบางครั้งมีการใช้รวมกันเป็นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

            องค์การยูเนสโก (UNESCO) ได้ให้นิยามมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ตามที่บัญญัติในอนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ค.ศ. 2003 (Convention for Safeguarding of Intangible Cultural Heritage Act 2003) ว่า “การปฏิบัติ การเป็นตัวแทน การแสดงออก ความรู้ ทักษะ ตลอดจนเครื่องมือ วัตถุ สิ่งประดิษฐ์ และพื้นที่ทางวัฒนธรรมอันเป็นผลจากสิ่งเหล่านั้น ซึ่งชุมชน กลุ่มชน และในบางกรณีปัจเจกบุคคลยอมรับว่าเป็นส่วนหนึ่งของมรดกวัฒนธรรมของตน” จัดแบ่งออกเป็น 5 ประเภท ได้แก่ 1. ประเพณีและการแสดงออกของมุขปาฐะ รวมถึงภาษาในฐานะพาหะของมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ 2. ศิลปะการแสดง 3. แนวปฏิบัติทางสังคม พิธีกรรม และงานเทศกาล 4. ความรู้และการปฏิบัติเกี่ยวกับธรรมชาติและจักรวาล และ 5. งานช่างฝีมือดั้งเดิม (UNESCO, 2003) ส่วนในประเทศไทยมีการเพิ่มประเภทของมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้อีก 2 ประเภท ตามที่บัญญัติในพระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. 2559 คือ 1. การเล่นพื้นบ้าน กีฬาพื้นบ้าน และศิลปะการต่อสู้ป้องกันตัว และ 2. ลักษณะอื่นตามที่กำหนดในกฎกระทรวง ทำให้มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของไทยมีทั้งหมด 7 ประเภท

            องค์การยูเนสโกได้กำหนดให้มีการขึ้นบัญชีหรือขึ้นทะเบียน (Inventory) มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ทั้งในระดับชาติและระดับนานาชาติ โดยการขึ้นทะเบียนในระดับชาติให้รัฐภาคีสมาชิกในอนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ค.ศ. 2003 ดำเนินการในรัฐของตน ส่วนการขึ้นทะเบียนในระดับนานาชาติจะดำเนินการพิจารณาในที่ประชุมขององค์การยูเนสโก โดยการขึ้นทะเบียนในระดับนานาชาติจะแบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ 1. รายการที่เป็นตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ (Representative list of the intangible cultural heritage of humanity) 2. รายการมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ซึ่งต้องได้รับการสงวนรักษาอย่างเร่งด่วน (List of intangible cultural heritage in need of urgent safeguarding) และ 3. รายการแผนงาน โครงการ และกิจกรรมเพื่อสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้อันเป็นตัวอย่างที่ดี (Programmers, projects, and activities for the safeguarding of the intangible cultural heritage) (UNESCO, 2003) 

            ประเทศไทยได้ลงสัตยาบันเข้าร่วมเป็นรัฐภาคีสมาชิกในอนุสัญญาว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ค.ศ. 2003 เมื่อวันที่ 10 มิถุนายน 2559 และได้ดำเนินการขึ้นทะเบียนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของประเทศไทยทั้งในระดับจังหวัด ระดับชาติ และระดับนานาชาติ โดยในระดับนานาชาติได้เสนอรายการมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้และได้รับการขึ้นทะเบียนแล้ว จำนวน 4 รายการ ได้แก่ 1. โขน (Khon, masked dance drama in Thailand) เมื่อปี 2561 2. นวดไทย (Nuad Thai, Traditional Thai Massage) เมื่อปี 2562 3. โนรา (Nora, Dance Drama in Southern Thailand) เมื่อปี 2564 และ 4. สงกรานต์ในประเทศไทย (Songkran in Thailand, traditional Thai New Year festival) เมื่อปี 2566 โดยทั้ง 4 รายการของไทยได้ขึ้นทะเบียนในประเภทรายการที่เป็นตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ (UNESCO, 2025) 

            ทั้งนี้ ในการประชุมคณะกรรมการระหว่างรัฐบาลว่าด้วยการสงวนรักษามรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ ครั้งที่ 19 ระหว่างวันที่ 2 - 7 ธันวาคม 2567 ณ สาธารณรัฐปารากวัย ที่ประชุมได้ประกาศรับรองให้มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของไทยอีก 2 รายการ คือ “ต้มยำกุ้ง” (Tomyum Kung) และ “ชุดเคบายา”  (Kebaya) เป็น “รายการที่เป็นตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ” ทำให้ในขณะนี้ประเทศไทยมีมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ที่ได้รับการขึ้นทะเบียนในระดับนานาชาติ รวม 6 รายการ อีกทั้ง ในการประชุมครั้งนี้ ประเทศไทยได้เสนอ “ชุดไทย” “มวยไทย” และ “ผ้าขาวม้า” เพื่อเข้าสู่กระบวนการพิจารณาขึ้นทะเบียนเป็นมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติต่อไป

ต้มยำกุ้ง (Tomyum Kung)

            ต้มยำกุ้ง เป็นอาหารไทยภาคกลางที่เพิ่งนิยมได้ไม่นานเกิน 50 ปี โดยตำรากับข้าวที่เก่าแก่ที่สุดสมัยรัชกาลที่ 5 ระบุไว้แต่ต้มยำปลา (ปลาหมอ ปลาช่อน ปลากระเบน) เท่านั้น ส่วนหลักฐานเก่าสุดที่บันทึกถึงต้มยำกุ้ง คือ หนังสือเสวย (2507) ของ ม.ร.ว.กิตินัดดา กิติยากร เรียกว่า “ต้มยำกุ้งสด” โดยต้มยำกุ้งเป็นแกงร้อนอย่างหนึ่ง ที่ใช้น้ำเดือดจัดปรุงกับเครื่องสด ซึ่งได้แก่ รากผักชีทุบ ตะไคร้หั่นเป็นท่อนทุบ ใบมะกรูดฉีกเป็นใบ ๆ และเนื้อสัตว์อย่างกุ้ง หรืออาจเปลี่ยนเป็นปลา ไก่ เป็นต้น และมีเครื่องปรุงแต่งรสที่สำคัญ คือ มะนาว น้ำปลา และพริกชี้หนูสวน รวมทั้งอาจปรุงด้วยเครื่องเผา คือ หอม กระเทียม และพริกแห้ง ที่นำไปเผาก่อน โดยแต่เดิมต้มยำกุ้งมีเพียงต้มยำน้ำใส ซึ่งจะมีความข้นมาจากมันหัวกุ้ง แต่ภายหลังได้มีการดัดแปลงเป็นต้มยำกุ้งน้ำข้นโดยการใส่กะทิหรือนมข้นเพื่อให้ได้ความมันและความข้นแทนมันหัวกุ้ง นอกจากนี้ยังมีการดัดแปลงโดยใช้วัตถุดิบอื่น ๆ เพิ่มเติม เช่น เห็ด โรยหน้าด้วยผักชี ผักชีลาว และหากเป็นฤดูที่หามะนาวยากก็ดัดแปลงใส่ผลไม้อื่นที่มีรสเปรี้ยวแทนได้ เช่น น้ำส้มมะขาม ตะลิงปริง หรือมะดัน เพื่อให้มีรสเปรี้ยวนำรสเค็มและรสเผ็ด ซึ่งเป็นอาหารที่ได้รับความนิยมและมีชื่อเสียงอย่างมากในปัจจุบัน ทั้งยังเป็นอาหารที่มีคุณค่าทางอาหารสูง มีรสเผ็ดไม่มาก แต่มีกลิ่นหอมจากพืชผักสมุนไพร ที่ช่วยขับเลือดลมให้เดินสะดวก (กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, ม.ป.ป. ข)

            ต้มยำกุ้ง ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ประจำปี พ.ศ. 2554 สาขาความรู้และแนวปฏิบัติเกี่ยวกับธรรมชาติและจักรวาล ประเภทอาหารและโภชนาการ และได้รับการขึ้นทะเบียนระดับนานาชาติเป็นรายการที่เป็นตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติของประเทศไทย

ชุดเคบายา (Kebaya)

            ชุดเคบายาเป็นชุดพื้นเมืองสตรีภาคใต้ของไทยในจังหวัดตามแนวชายฝั่งทะเลอันดามัน ได้แก่ จังหวัดระนอง ภูเก็ต กระบี่ ตรัง พังงา และสตูล โดยเสื้อเคบายามักผลิตโดยผ้าที่มีน้ำหนักเบา เน้นความโปร่งบาง เช่น ผ้าฝ้าย ผ้าโปร่ง ผ้าลูกไม้ โดยตัดเย็บแบบเข้ารูปแขนยาว มีการปักฉลุลายดอกไม้ทั้งที่คอเสื้อ ชายเสื้อและปลายแขนอย่างประณีตงดงาม ตัวเสื้อด้านหน้าปลายแหลมยาวแบบเสื้อของสตรีมุสลิม ความยาวตัวเสื้อจะอยู่ระดับสะโพกบน ด้านหน้าติดกระดุมหรือเข็มกลัด ทำให้เสื้อเคบายามีความสวยงามเป็นอัตลักษณ์ โดยมักใส่คู่กับผ้าปาเต๊ะ ซึ่งชุดเคบายาเป็นส่วนหนึ่งของการแต่งกายบาบ๋า – เพอรานากัน และเป็นเอกลักษณ์ที่สำคัญของวัฒนธรรมบาบ๋า - เพอรานากัน ทั้งนี้ ยังส่งอิทธิพลต่ออัตลักษณ์การแต่งกายของสตรีภาคใต้ทั้งภูมิภาค และมีวัฒนธรรมร่วมกันของประเทศในคาบสมุทรมลายู (กรมส่งเสริมวัฒนธรรม, ม.ป.ป. ก)

            ชุดเคบายา ได้รับการขึ้นทะเบียนมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ประจำปี พ.ศ.2555 ในรายการ “การแต่งกายบาบ๋า - เพอนารากัน” สาขาแนวปฏิบัติทางสังคม พิธีกรรม ประเพณี และเทศกาล ประเภทขนบธรรรมเนียมประเพณี และได้รับการขึ้นทะเบียนระดับนานาชาติเป็นรายการที่เป็นตัวแทนมรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ โดยการขึ้นทะเบียนร่วมกันของประเทศไทย มาเลเซีย บรูไน อินโดนีเซีย และสิงคโปร์ ภายใต้ชื่ออย่างเป็นทางการว่า “เคบายา: ความรู้ ทักษะ ประเพณีและการปฏิบัติ (Kebaya: Knowledge, Skills, Tradition and Practices)”

รายการอ้างอิง

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (2558). คู่มือการเสนอขอขึ้นทะเบียนมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม. กรุงเทพฯ: องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึกในพระบรมราชูปถัมภ์, สำนักกิจการโรงพิมพ์.

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (ม.ป.ป. ก). การแต่งกายบาบ๋า เพอนารากัน. https://ich-thailand.org/heritage/detail/6291e5b8978f238e61f78273 

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (ม.ป.ป. ข). ต้มยำกุ้ง. https://ich-thailand.org/heritage/detail/6291e5b7978f238e61f77d3a  

ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. (2560). คำชี้แจง. ใน ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), งานสัมมนาวิชาการ “มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ : บทเรียนจากประเทศเพื่อบ้าน” (น. 5 - 6). กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

พระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม พ.ศ. 2559. (1 มีนาคม 2559). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม 133 ตอนที่ 19 ก. หน้า 1 - 9.

UNESCO. (2003). Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. Paris: UNESCO.

UNESCO. (2025). Browse the Lists of Intangible Cultural Heritage and the Register of good safeguarding practices. from https://ich.unesco.org/en/lists?country[]=00219&multinational=3&display1=inscriptionID#tabs